پول در سدههای اخیر یکی از مهمترین اجزای زندگی هر فرد در جهان بوده است. در طی سالیان گذشته، پولهای مختلفی ایجاد شدهاند و برخی پولها نیز منسوخشده و دیگر در دسترس نیستند. در تاریخ ایران نیز انواع گستردهای از پولها و سکهها وجود دارد. ریال، آخرین پول استفاده شده در تاریخ ایران به شمار میآید. ارزش ریال ایران در طی تاریخ دچار تغییرات بسیاری شده است. از همین رو، بررسی ارزش آن در طول تاریخ امری جالب بهنظر میرسد.
ریال ایران چیست؟
ریال ایران (IRR) واحد پول رسمی جمهوری اسلامی ایران به شمار میآید. این ارز در قدیمالایام به 100 دینار تقسیم میشد. با این حال، امروزه بهدلیل ارزش بسیار پایین یک ریال ایران، معمولا از بخش دینار واحد پول ایران استفاده نمیشود. همچنین برخلاف اکثر ارزهای دیگر، نماد رسمی برای ریال ایران وجود ندارد.
واحد پول ایران از سال 2020 در یک دوره گذار قرار دارد. به دلیل پایین بودن ارزش ریال ایران، مجلس ایران قانون تبدیل تدریجی واحد پولی کشور از ریال به تومان را تصویب کرد. این قانون در فاصله سالهای 2020 تا 2022 با نرخ تبدیل 1 تومان = 10000 ریال لازم به اجرا است. پیشبینی میشود تغییر ریال به تومان برای دولت ایران بیش از 150 میلیون دلار هزینه داشته باشد.
ریال تنها ارز رسمی کشور ایران است. اما به طور غیررسمی در افغانستان، عربستان سعودی، عراق، سوریه و … نیز استفاده میشود. این واحد پولی بهدلیل ارزش بسیار پایین آن معمولا در بازار ارز مورد معامله قرار نمیگیرد. نماد فارکس آن نیز IRR است. بهعنوان مثال، نرخ مبادله با دلار آمریکا به صورت USD/IRR مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین ریال ایران توسط سنترال بانک ایران منتشر میشود که به آن بانک مرکزی نیز میگویند.
پیشینه ریال ایران
ریال اولینبار در سال 1798 (سال 1176 یا 1177 شمسی) بهعنوان سکهای به ارزش 1250 دینار یا یک هشتم تومان معرفی شد. در سال 1825 (سال 1203 یا 1204 شمسی) صدور ریال به حالت معوق درآمد. در این سال یک قران به 20 شاهی یا 1000 دینار تقسیم شد و یک دهم تومان ارزش داشت و بهعنوان بخشی از سیستم اعشاری صادر میشد. ریال در سال 1932 ( سال 1310 یا 1311 ) جایگزین قران و به 100 دینار جدید تقسیم شد.
تاریخچه ارزش ریال ایران
در سال 1932، ریال به پوند استرلینگ با نرخ 1 پوند = 59.75 ریال متصل شد. این نرخ مبادله به 1 پوند = 80.25 ریال در سال 1936 و 1 پوند = 64.350 ریال در سال 1939، تغییر یافت. در ادامه در سال1940، 1 پوند معادل 68.8 ریال، در سال 1941، 1 پوند معادل 141 ریال و در سال 1945، 1 پوند معادل 129 ریال بود.
بعد از این، دولت ایران در سال 1945، ارز خود را با دلار آمریکا به قیمت هر 1 دلار آمریکا معادل 32.25 ریال پیوند زد. در اواخر دهه 1950، نرخ مبادله با دلار آمریکا به 75.75 ریال رسید. ایران در سال 1975، پیوند پول خود با دلار آمریکا را متوقف کرد. این اتفاق دقیقا زمانی بعد از این بود که آمریکا، پیروی از استاندارد طلا را متوقف کرد.
ارزش ریال ایران پس از انقلاب اسلامی به دلیل فرار سرمایه از کشور به شدت کاهش یافت. بررسیها نشان میدهد که سرمایههای خروجی از ایران در مدت کوتاهی قبل و بعد از انقلاب بین 30 تا 40 میلیارد دلار است. در حالی که در 15 مارس 1978، هر 71.46 ریال برابر با 1 دلار بود، در جولای 1999، 1 دلار برابر با 9430 ریال شد.
ارزش ریال و سیاستهای اقتصادی
تزریق درآمدهای ارزی ناگهانی در نظام اقتصادی، پدیده «بیماری هلندی» را در یک کشور شکل میدهد. دو پیامد اصلی برای کشور مبتلا به بیماری هلندی وجود دارد.
– از دست دادن رقابت در قیمت کالاهای تولیدی آن کشور
– در نتیجه صادرات آن کالاها.
پیامد دوم نیز افزایش واردات به شمار میآید. هر دو مورد در ایران به وضوح قابل مشاهده است.
ریال بهعنوان یک ارز بین بانکی که نرخ آن ممکن است متغیر باشد توصیف میشود. با این وجود ارزش ریال ایران به شدت توسط بانک مرکزی تحت کنترل است. مالکیت دولتی درآمدهای صادرات نفت و ذخایر بزرگ کشور، نظارت بر اعتبار اسنادی، همراه با جریان خروجی ارز امکان مدیریت تقاضا را فراهم میکند. بانک مرکزی بهمنظور حمایت از رقابتپذیری صادرات غیرنفتی سیاستهای زیادی به کار برده است. از جمله پیامدهای این سیاست ارزش ریال به صورت اسمی (به طور متوسط 4.6 درصد در سال 1388) کاهش یافت.
یک بازار سیاه فعال در رابطه با ارز خارجی در ایران وجود دارد. اما توسعه نرخ TSE و در دسترس بودن ارز خارجی در طول سال 2000، ارزش ریال را به مقدار کمی در اواسط سال 2000 افزایش داد. با این حال، قیمت ارز مجددا در سپتامبر 2010 افزایش یافت. به این دلیل که کانالهای انتقال ارز به ایران و از ایران به دلیل تحریمهای بینالمللی مسدود شد.
سیستم تبادل ارز
تا سال 2002، نظام نرخ ارز ایران مبتنی بر یک سیستم چند لایه بود. در این سیستم شرکتهای دولتی و فرادولتی از «نرخ ترجیحی یا رسمی» (1750 ریال برای یک دلار آمریکا) بهره میبردند. این در حالی بود که بخش خصوصی با «نرخ بازار یا دلار آزاد» کار میکرد که 8000 ریال برای 1 دلار آمریکا بود. از این رو یک محیط رقابتی نابرابر ایجاد شد.
«نرخ رسمی» برای دریافتهای صادرات نفت و گاز، واردات کالاها و خدمات ضروری و بازپرداخت بدهیهای خارجی اعمال میشد. «نرخ رسمی» که از ماه مه 1995 به ازای هر دلار 3000 ریال تعیین شده بود، در مورد سایر معاملات تجاری مورد استفاده قرار میگرفت. البته این نرخ عمدتا برای واردات کالاهای سرمایهای شرکتهای دولتی اعمال میشود.
در سال 1377، بانک مرکزی بهمنظور کاهش فشار بر صادرکنندگان و همچنین افزایش ارزش ریال ایران، سیستم گواهی ارزی را معرفی کرد. این سیستم به صادرکنندگان امکان دادوستد اوراق گواهی ارز را در بورس اوراق بهادار تهران میداد. به این ترتیب ارزش ریالی شناوری به نام “نرخ TSE” یا دلار آزاد ایجاد شد. این روش سرانجام در مارس 2000 با «نرخ دولتی» ثابت (هر یک دلار آمریکا معادل 3000 ریال) جایگزین گشت.
تاریخچه سکه و اسکناسهای ریال ایران
با معرفی مجدد ریال در سال 1932 بهعنوان واحد پول رسمی، سکههای طلا و نقره در ایران ضرب شد. با این حال، استفاده از طلا و نقره در ضرب سکه در سال 1953 متوقف شد. جدیدترین سری سکههای ضرب شده در ایران، سری 2010 است. این سری احتمالا آخرین سری ضرب شده به علت تغییر واحد پول رسمی کشور در آینده میباشد.
سکههای ایران که اکنون از آلیاژ مس و نیکل ساخته شدهاند، در مقادیر 50، 100، 250، 500، 1000، 2000 و 5000 ریالی وجود دارد. بانک مرکزی ایران برای صرفهجویی در هزینههای ضرب، از سال 1992 به تدریج اندازه سکهها را کاهش داد.
همچنین اسکناسهای ایران در مقادیر مختلف ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰، ۲۰۰۰، ۵۰۰۰، ۱۰۰۰۰، ۲۰۰۰۰، ۵۰۰۰۰ و ۱۰۰۰۰۰ ریالی چاپ میشدند. در سالهای اخیر اسکناسهای بیش از 100000 ریال، برای مقابله با تورم فزاینده کشور اضافه شدند.
جمعبندی
ریال ایران در سالهای اخیر دستخوش تغییرات بسیار زیادی شده است. به طبع آن، ارزش ریال ایران نیز در پستی و بلندیهای زیادی قرار گرفت. با این حال، متاسفانه در سالهای اخیر، ارزش آن رو به افول بوده است. حتی سیاستهای ارزی بسیار زیاد بانک مرکزی نیز جلودار ریزش ارزش ریال نیست.