پول، از دیرباز نقشی اساسی در زندگی انسان‌ها دارد و تاریخچه آن به هزاران سال پیش باز می‌گردد. در طول تاریخ پرفراز و نشیب ایران، واحد پول کشور ما نیز دستخوش تغییرات و تحولات بسیاری شده است. به‌طورکلی این تغییرات، انعکاسی از دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران در سالیان گذشته هستند. در این مقاله، قصد داریم واحد پول ایران به ترتیب از گذشته تا به امروز را مورد بررسی قرار دهیم.
تاریخچه واحد پول ایران
واحد پول ایران در گذر زمان، بارها تغییر کرده است. برخی از واحدهای پول رسمی کشور در طول تاریخ، عبارت‌اند از:
دریک
دریک، یکی از نخستین پول‌های رایج در ایران، یادگاری از دوران شکوه و جلال هخامنشیان است. قدمت این سکه‌های طلا، به حدود ششصد سال قبل از میلاد باز می‌گردد که در سراسر قلمرو پهناور هخامنشیان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
نقش کماندار موجود بر روی دریک‌ها، نمادی از قدرت و صلابت امپراتوری هخامنشی بود و این سکه‌ها، همچنین به‌عنوان نمادی از ثروت و اعتبار نیز شناخته می‌شدند.
استفاده گسترده از دریک در آن زمان نیز، نشان‌دهنده ثبات اقتصادی و رونق تجارت در دوران هخامنشیان بود. امروزه سکه‌های دریک، به‌عنوان گنجینه‌های ارزشمند تاریخی، در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شوند و یادآور عظمت و شکوه تمدن ایران باستان هستند.
پشیز
پشیز، یکی از انواع پول در تاریخ ایران باستان و مربوط به دوران حکومت ساسانیان است. جنس این سکه‌ها نیز، از مس و برنز بود و ارزشی معادل با پاپسی یا فلوس داشتند. روی این سکه‌ها، معمولا تصاویری از پادشاهان، خدایان و نمادهای دیگر بر روی آن‌ها حک می‌شد. پشیز، همچنین در گذشته به نام‌هایی مانند پول سیاه، قاز، فلس و پاپسی نیز معروف بود.
چاو
در پی حمله مغول‌ها به ایران، دگرگونی در نظام پولی کشور رخ داد و اسکناس کاغذی چاو جایگزین واحد پول پیشین شد. چاو، اولین اسکناس در تاریخ ایران بود که در دوره ایلخانان مغول به چاپ می‌رسید و در معاملات و تبادلات مالی آن زمان کاربرد داشت.
دینار
تغییرات واحد پول ایران به ترتیب از گذشته تا به امروز نشان می‌دهد که دینار نقشی اساسی در تاریخچه کشور ما دارد. بر اساس تحقیقات کارشناسان ریشه دینار به واحد پول روم شرقی باز می‌گردد که پس از فتح اراضی روم توسط مسلمانان، به ایران راه یافت و به‌عنوان نام واحد پولی کشورمان انتخاب شد.
در طول تاریخ، سلسله‌ها و حکومت‌های ایرانی مشابه کشورهای عربی، از دینار استفاده می‌کردند؛ اما با افزایش تورم و کاهش ارزش آن، واحدهای پولی بزرگ‌تری پدید آمدند که همچنان بر پایه دینار بنا شده بودند.
محمودی
سلطان محمود غزنوی، نامی پرآوازه در تاریخ ایران و پادشاهی قدرتمند از سلسله غزنویان بود. دوره غزنویان نیز بر قلمرو وسیعی که شامل بیش از بیست کشور امروزی در جنوب غربی آسیا حکمرانی می‌کرد.
در دوران حکومت غزنویان، واحد پولی رایج کشور نیز محمودی نام داشت. نام این سکه، از نام سلطان محمود برگرفته شده بود. در آن زمان، مردم ایران نیز برای دادوستد و معاملات روزمره خود از سکه‌های محمودی استفاده می‌کردند.
شاهی
بررسی واحد پول ایران به ترتیب، نشان می‌دهد که در دوران حکومت شاهان سامانی سکه‌های نقره‌ای به نام شاهی و محمودی رواج داشتند. ارزش سکه شاهی، نصف یک محمودی بود و هر دوی آن‌ها برای مدتی طولانی به‌عنوان واحد پول مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
صنار
مورخین، معتقدند که صنار مخفف صد دینار می‌باشد که به‌مرورزمان به این شکل تغییر یافته است. سکه صنار، از جنس مس بود و ارزشی معادل دو شاهی یا صد دینار داشت.
عباسی
عباسی، نام یکی از واحدهای پول قدیمی ایران است که در دوران صفوی رواج پیدا کردند. این سکه، به نام شاه‌عباس صفوی نام‌گذاری شده بود و هر عباسی، 200 دینار ارزش داشت. در آن زمان، سکه‌ها از جنس‌های مختلفی مانند طلا، نقره و مس ساخته می‌شدند.
نادری
در اواخر قرن هجدهم میلادی، نادرشاه سکه‌هایی به نام نادری ضرب کرد. این سکه‌ها، از جنس طلا و نقره بودند و تصویری از نادرشاه بر روی آن‌ها حک می‌شد.
پاپاسی
پاپاسی، سکه‌ای از دوران قاجار است که برای نشان‌دادن مبالغ ناچیز به‌کار می‌رفت. درواقع، پاپاسی نوعی پول خرد محسوب می‌شد که ارزشی معادل یک پشیز یا حتی کمتر داشت. ضرب‌المثل معروف، یک پاپاسی هم نمی‌ارزد و به‌خوبی گویای ارزش اندک این سکه است.
قران
ناصرالدین شاه، به سلطان صاحب‌قران معروف بود. از همین رو، نام واحد پولی قران یا قیران نیز از لقب این پادشاه گرفته شده است. به‌عبارت دیگر، هر بیست شاهی یا هزار دینار معادل یک قران بود؛ همچنین سکه‌های قران از جنس نقره ساخته می‌شدند و ایرانیان تا سال‌ها از آن‌ها برای معامله استفاده می‌کردند.
تومان
تومان، اگرچه واحد پول رسمی کشور نیست؛ اما همچنان در قلب و زبان مردم جای دارد. ریشه تومان، به اعماق تاریخ ایران برمی‌گردد؛ زمانی که تومان به‌معنای ده هزار بود و امیر تومان به فرماندهی با ده هزار سرباز می‌گفتند.
امروزه نیز تومان به‌عنوان یک واحد پول غیررسمی، نقشی پررنگ در زندگی اقتصادی ایرانیان ایفا می‌کند. اگرچه در اسناد رسمی و مبادلات بانکی، ریال حرف اول را می‌زند؛ اما در معاملات روزمره، محاسبات ذهنی تومان جایگاهی ویژه‌ای دارد.
ریال
با روی‌کارآمدن سلسله پهلوی، ریال توسط رضاخان به‌عنوان واحد پول رسمی کشور معرفی گردید. هر ریال، معادل یک دهم تومان بود و به‌دلیل ارزش ذاتی پایین به‌عنوان یک واحد پول خرد شناخته می‌شد. از آن زمان تا به امروز، ریال واحد پول ایران باقی مانده است.
واژه ریال که ریشه در زبان‌های اسپانیایی و پرتغالی دارد، به معنای شاهی می‌باشد. ورود این کلمه به زبان فارسی، در پی مراودات تجاری و سیاسی ایران با اسپانیا و پرتغال از طریق خلیج فارس صورت گرفته است.
چاپ اسکناس ریال در ایران، به سال 1311 باز می‌گردد، یعنی زمانی که اولین اسکناس‌ها به صورت 5، 10، 20، 50 و 100 ریالی چاپ و منتشر گردید. همچنین، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 نیز اسکناس‌های جدید به چاپ رسید.
در ابتدای جمهوری اسلامی، در اسکناس‌ها از تصاویری مانند حرم امام رضا، مدرسه چهار‌باغ و چهره‌هایی مثل آیت‌الله مدرس استفاده می‌شد؛ همچنین با وجود این‌که امام خمینی در زمان حیات خود اجازه درج تصویرشان بر روی اسکناس‌ها را نداده بودند؛ اما پس از فوت او، طراحی اسکناس‌ها بار دیگر تغییر کرد و تصویر ایشان به آن‌ها اضافه شد.
جمع‌بندی
بررسی واحد پول ایران به ترتیب، نشان می‌دهد که در گذر تاریخ هر حکومت از واحد پول خاص خود را داشته است. بااین‌حال با به‌قدرت‌رسیدن سلسله پهلوی، ریال به‌عنوان واحد پول رسمی ایران معرفی شد و تا به امروز نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
