پول نقش بسیار مهمی در زندگی همه انسان‌ها دارد، ولی شاید کمتر کسی به تاریخچه پیدایش آن فکر کرده باشد. آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید پولی که به دست می‌آورید، چگونه تولید و چاپ می‌شود؟. آیا می‌خواهید بدانید مردم ایران چه زمانی برای اولین‌بار از پول استفاده کردند؟. یا اینکه چه کسی پول را برای اولین بار تولید کرد و چه کسی دستور به چاپ آن داد؟. ممکن است بخواهید فرآیند ساخت این اوراق و سکه‌های ارزشمند را که نقش اساسی در زندگی امروز ما ایفا می‌کنند، بدانید. ما در این مطلب، به تاریخچه چاپ پول در ایران خواهیم پرداخت. بدین منظور، از نقطه اول پیدایش آن در دوران باستان شروع می‌کنیم و به بررسی تغییر و تحولات آن تا زمان حال حاضر می‌پردازیم.
تاریخچه چاپ پول در ایران دوران باستان
تاریخ چاپ پول در کشور ایران به زمان‌های دور باز می‌گردد. از زمان کشف طلا و نقره، بازرگانان شروع به مبادله سکه کردند و سپس پول کاغذی ایجاد شد. پول در آن روزها روی آجرهای خشک شده، پوست آهو و چرم چاپ می‌شد.
تاریخچه چاپ پول در ایران به حدود 750 سال پیش باز می‌گردد. اولین اسکناس ایران در زمان گیخاتو چاپ شد که به دلیل ارتباط گسترده ایران در دوران ایلخانان با چین بود. در زمان گیخاتوخان (ایلخان مغول)، ایران نیز مانند چین، پول کاغذی به نام چاو چاپ می‌کرد. حاکمان مغول سلسله “یوان” چین، دو دهه می‌شد که از پول کاغذی در کشور خود استفاده می‌کردند. ارزش اسمی اسکناس در آن زمان، از نیم تا 10 درهم متغیر بود. علاوه بر چاو، اسکناس‌های دیگری نیز برای مدتی در شهرهای دیگر ایران مورد استفاده قرار گرفتند و سپس از چرخه خارج شدند. این اسکناس‌ها را «شهر روا» می‌نامیدند که به معنای چیزی بود که در شهرها استفاده می‌شد.
به دستور گیخاتوخان، کار تهیه پول کاغذی به نام چاو در تبریز و در محلی به نام چاوخانه آغاز شد. چهار ماه بعد در سراسر قلمرو این خان، چاو جایگزین سکه‌های طلا و نقره گشت و تبدیل به واحد پول شد. این کار به دستور مغول خان بزرگ که در خان بلیغ پکن زندگی می‌کرد، انجام گردید.
قبل از چاپ اولین اسکناس امروزی توسط بانک شاهنشاهی، نوعی کارت اعتباری به نام بیجک توسط دلالان پول صادر می‌شد. این کارت اعباری در واقع رسید مبلغی بود که دلالان پول از صاحبان بیجک گرفته بودند. اعتبار بیجک به اعتبار فروشنده پولی که آن را صادر کرده بود، بستگی داشت.
تاریخچه چاپ پول در ایران به شکل امروزی
با تأسیس بانک شاهنشاهی ایران در سال 1889، ایران شروع به استفاده سیستماتیک از پول کاغذی کرد. با پایان یافتن سلسله قاجار در دهه 1920، ایران در حال گذار به یک سیستم پولی مدرن بود.
بانک ملی از سال 1359 مسئولیت چاپ پول را بر عهده داشت. قبل از انقلاب و حدود سال 1362 تمام اسکناس‌های مورد استفاده در ایران، در اروپا تولید می‌شدند. در همان سال‌ها کارخانه چاپ اسکناس توسط بانک مرکزی راه‌اندازی شد و مسئولیت چاپ اسکناس در سال 1367 به کارخانه تولید اسکناس واگذار گردید.
در سال 1367 دو خط تولید دیگر به آن اضافه و سپس تمام پول‌های کاغذی ایران در داخل کشور چاپ شدند. با توجه به واردات كاغذهاي لازم در سال 1368، ايده احداث كارخانه توليد پول كاغذي موردتوجه قرار گرفت. بهره برداري از پروژه آن در سال 1376 آغاز شد و در نهايت در سال 1381 اين پروژه به بهره برداري رسيد. هم اكنون نیز تمام مراحل چاپ پول در ايران انجام می‌شود.
اسکناس‌های بعد از انقلاب اسلامی ایران
اگر تا به حال سکه‌های دوران پهلوی را دیده باشید، می‌توانید تفاوت پول قبل و بعد از انقلاب را تشخیص دهید. پس از رحلت امام خمینی (ره)، مجموعه‌ای از اسکناس‌های طراحی شده با تصویر ایشان منتشر شدند. از آن زمان تاکنون هیچ تغییری در آنها اعمال نشده است، فقط برخی تغییرات در پشت اسکناس‌ها اعمال شده‌اند. به عنوان مثال، اگر اسکناس‌های 5000 ریالی و 50000 ریالی امروزی را با اسکناس‌های دهه 90 مقایسه کنید، متوجه تغییراتی خواهید شد. از سال 1383 سکه‌های 50 ریالی و 100 ریالی و در سال 1387 سکه‌های 250 و 500 و 100 ریالی و در سال 1389 سکه‌های 2000 و 5000 ریالی روانه بازار شدند. تعدادی از آنها در حال حاضر نیز موجود هستند.
کارخانه چاپ پول ایران
کارخانه چاپ پول به ضرابخانه نیز معروف است. ضرابخانه یکی از سازمان‌های امنیتی ایران محسوب می‌شود. شاید نام محله جاده دوشاخ ضرابخانه تهران را شنیده باشید. این مکان از قدیم‌الایام مقر ساخت سکه و چاپ اسکناس بوده و در تاریخچه چاپ پول در ایران مکانی معروف است. از آنجایی که این منطقه امنیتی محسوب می‌شود، ورود به آن کار آسانی نیست. حتی کارکنان این کارخانه با رعایت تمامی پروتکل‌های ایمنی قبل از ورود، تمام وسایل خود را به نگهبانان تحویل می‌دهند. این کارخانه در حال حاضر در پاسداران تهران واقع شده است.
فرآیند چاپ پول کاغذی در ایران
شاید تعجب کنید اگر بدانید که دستگاه‌های چاپ پول در ایران مانند دستگاه‌های چاپ کتاب هستند. البته کشورهای پیشرفته از ماشین‌آلات پیشرفته‌تری برای تولید پول استفاده می‌کنند.
در ابتدا اولین طرح اسکناس‌ها در کامپیوتر ساخته می‌شود. کامپیوتر به دستگاه چاپگر پول متصل خواهد شد و طرح را برای آن ارسال می‌کند. سپس کاغذهای مخصوص پول قبل از شروع فرآیند چاپ در دستگاه قرار می‌گیرند. معمولا هر کاغذ می‌تواند شامل 24 قطعه اسکناس باشد. بنابراین تعداد اوراق با توجه به نیاز به اسکناس تعیین می‌شود. هر یک از چاپگرها قادر به چاپ 50 هزار قطعه در هر روز هستند. یعنی روزانه یک میلیون و 200 هزار قطعه اسکناس چاپ می‌شود.
شاید متوجه اسکناس‌های طرح‌های جدید شده باشید. اسکناس‌های 20 تومانی، 10 تومانی و 500 تومانی قدیمی دیگر چاپ نمی‌شوند و اسکناس نو در بازار موجود است. زمانی که دولت تصمیم به طراحی پول جدید می‌گیرد، طراحان گرافیک و مهندسان آن را با نرم افزار خاصی طراحی می‌کنند و طرح جدید برای چاپخانه ارسال می‌شود. در نهایت، وقتی پول چاپ خواهد شد و پس شروع به گذاشتن آن در قفسه‌های مخصوص می‌کنند. هر قفسه می‌تواند 10 هزار اسکناس را در خود جای دهد. پس از اتمام مراحل چاپ پول، تمامی اسکناس‌ها با خودروهای مخصوص به سازمان خزانه‌داری ارسال می‌شوند.
چه کسی دستور چاپ پول در ایران را می‌دهد؟
بر اساس نیاز بازار، دولت به مجلس دستور چاپ پول می‌دهد. مجلس پس از تایید، دستور آن را به بانک مرکزی و ضرابخانه ابلاغ خواهد کرد. اگر ضرابخانه یا بانک مرکزی مستقل یا بدون دستور سایر سازمان‌ها عمل کنند، تورم و رکود اقتصادی رخ می‌دهد.
تاریخچه چاپ پول در ایران و چالش‌ها
در چندین سال گذشته، با افزایش نرخ تورم و افت ارزش پول ملی، چاپ و استفاده از انواع چک‌های بانکی در کشور به شدت رواج یافته است. چک‌های بانکی با عنوان “ایران‌چک” به‌عنوان یک وسیله پرکاربرد در بازار پولی و بانکی به‌کار گرفته شده‌اند. این چک‌ها با رقم ۵۰۰ هزار و یک میلیون ریال چاپ و در گردش قرار می‌گیرند.
در سال ۱۳۸۵، تعداد اسکناس‌های در گردش در کشور به 7 میلیارد و ۳۰۰ میلیون برگ رسید و به ازای هر شهروند ایرانی، میانگین ۱۰۰ برگ اسکناس وجود داشت. برای جمع‌آوری، تعویض و از بین بردن اسکناس‌های فرسوده، متوسط هزینه سالانه برآوردشده حدود ۱۲۰ میلیارد ریال است.
با پیشرفت و گسترش نظام بانکداری الکترونیکی و انتشار کارت‌های بانکی الکترونیکی، استفاده از اسکناس پول در نظام اقتصادی و مبادلات مالی به‌دنبال از دست‌دادن جایگاه و اهمیت خود است که همین موضوع به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های این حوزه مطرح می‌شود.
جمع‌بندی
در قدیم به جای استفاده از پول، فرآیندی به نام دادوستد وجود داشت. بعدها پول جایگزین دادوستد شد و در معاملات نقش مهمی پیدا کرد. تاریخچه چاپ پول در ایران به زمان ایلخانان و به زمان سلطنت گیخاتوخان مربوط می‌شود. در آن زمان اسکناس که چاو نامیده می‌شد، برای اولین‌بار در شهر تبریز در مکانی به نام چاوخانه چاپ شد. در سال 1889 ایران شروع به استفاده از اسکناس به شکل امروزی کرد. ابتدا بانک ملی اسکناس مورد نیاز را چاپ می‌کرد. پس از تاسیس بانک مرکزی، حق چاپ اسکناس بر عهده این بانک قرار گرفت. اکنون نیز اسکناس مورد نیاز را بانک مرکزی چاپ می‌کند.
تا قبل از سال 1362 ایران اسکناس‌های خود را به کشورهای خارجی مانند انگلستان سفارش می‌داد. اما در حال حاضر در این زمینه به خودکفایی رسیده است.
