تاریخچه ریال ایران و تحولات آن
- 07 بهمن 1402
- 111
ریال، واژهای با ریشه اسپانیایی است. تاریخچه ریال ایران به زمان تسلط اسپانیاییها و پرتغالیها در خلیجفارس و مراوده آنها با ایرانیان برمیگردد. اگر کمی دقت کنید متوجه میشوید که کلمه ریال و royal که به فارسی به معنای «شاهی» است، همریشه هستند. ریال ارز رسمی کشور ایران است و نماد فارکس آن IRR است. علاوهبر ایران، کشورهای دیگری مانند عمان، قطر، عربستان سعودی و یمن نیز از واحد پول ریال استفاده میکنند.
تاریخچه تحول واحد پولی ایران تا ریال
ریال از سال 1932 که جانشین تومان ایرانی شد، واحد پول رسمی ایران بوده است. هر ریال، به 100 دینار تقسیم میشود، هرچند که دینار درحال حاضر استفاده نمیشود. تومان (معادل 10 ریال) نیز که در اصل از زبان مغولی وام گرفته شده است، از بین نرفته و بیشتر در گفتار روزمره برای بیان قیمت، متداول است. درحالیکه همچنان ریال، واحد رسمی پول و مورد استفاده در اسناد رسمی کشور است. اما اینکه پشت این جایگزینیهای ریال و تومان چه بوده است و واحدهای پولی قبل از ریال در ایران چه نام داشتهاند، خود داستان مفصلی است. در زیر به بیان مختصری از واحدهای قبل از ریال و تاریخچه ریال ایران پرداختهایم. اصلیترین واحدهای پولی ایران قبل از واحد ریال، عبارتاند از:
1. دریک (هخامنشیان)
داریوش، سومین شاه هخامنشی، در سال 488 پیش از میلاد دستور ضرب سکهای با وزن، شکل و عیار مشخص را بهعنوان واحد پول ایران داد. تاریخنگاران یونانی در نوشتههای خود این سکه را دریک Daric (منتسب به داریوش) نامیدهاند. تا پیش از دریک، معاملات تجاری در ایران بهصورت مبادله اجناس (کالابهکالا) صورت میگرفت. از این رو داریک، نقطه شروع تعیین واحد پول در ایران است که ذکر آن در بررسی تاریخچه ریال ایران مهم است.
2. پشیز (ساسانیان)
احتمالا شما هم با شنیدن پشیز به یاد ضربالمثل “پشیزی نمیارزد” میافتید. پشیز نام خردترین واحد پولی در دوره ساسانی بود. این ضربالمثل در میان ایرانیان ساسانی نیز رواج داشته است که وقتی به موردی کمارزش برمیخوردند میگفتهاند: پشیزی نمیارزد. پشیز معمولا سکهای سیاه از جنس مس یا برنج بوده است.
3. دینار (ساسانیان)
کهنترین دینار منسوب به ساسانیان، سکهای از اردشیر بابکان است، این سکه امروزه در موزه بریتانیا نگهداری میشود. دینار از جنس طلا بود و توسط ساسانیان در طول بیش از چهار سده فرمانروایی آنها ضرب میشد.
4. محمودی (غزنویان)
محمودی، واحد پول حکومت غزنویان در دوره محمود غزنوی بود که احتمالا نام محمودی نیز برگرفته از اسم سلطان محمود بوده باشد. در دوره غزنویان، از محمودی بهعنوان پول استفاده شده است و با آن مبادله انجام میدادهاند.
5. چاو (ایلخانیان)
تاریخچه واحد پول در ایران یا تاریخچه ریال ایران، افتوخیز زیادی دارد. خصوصا زمانی که با ورود مغولها همراه شد. خان بزرگ مغولان (قاآن) که همهی فرمانروایان قلمرو مغولان پیرو او بودند، پول کاغذی را از سال ۱۲۷۱ میلادی در چین رایج کرده بود. با صدور یک فرمان حکومتی توسط گیخاتوخان، ایلخان مغول و حکمران وقت ایران، کار تهیه پولی کاغذی به نام «چاو» در تبریز آغاز شد. چاو، اولین اسکناس چاپشده در ایران بوده است.
4. صنار (صفویه)
به نظر میرسد صنار (غالبا با تشدید ن)، مخفف صد دینار (یکصد دینار سلطان محمود غزنوی) است که با تکرار زیاد بدینگونه درآمده است. در دوره سلطنت قاجار، ارزش دينار بهقدری كم شد كه سكههاي «100 ديناري» ضرب شد. این سکهها در زبان عوام «صنار» نام داشت.
6. عباسی (صفویه)
عباسي، نوعی سکه بود متعلق به عصر صفویان که از نام شاهعباس صفوی برگرفته شده بود. این سکه تا زمان قاجاريه، پول رسمي ايران بود و حتي تا دوره پهلوي اول نیز از اعتبار ساقط نشده بود.
7. نادری (افشاریه)
عبارت «سكه زدن» وقتی استفاده میشود که اوضاع مالي كسي خیلی خوب باشد. درواقع «سكه زدن» برگرفته از اين واقعیت تاریخی است كه تا پادشاهی به قدرت ميرسيد به نام خود سكهاي ضرب میکرد و آن را رواج ميداد. نادرشاه افشار نیز با رسیدن به قدرت، یک نوع سکه به ارزش ۵۰۰ دینار ضرب کرد که به نام خودش «نادری» خوانده میشد.
واحدهای پولی در دوران قاجاریه تا جمهوری اسلامی ایران
مسیر تاریخچه ریال ایران در عصر قاجار، پیچوخم زیادی دارد. زیرا سکههای فراوانی در این عصر رواج داشتند. سکههای مورد استفاده در طول دوره قاجار شامل شاهی، صنار، عباسی و دهشاهی بودند و در اواخر این دوره، سکههای هزاردیناری و دوهزار دیناری نیز ضرب شدند. پول رايج دوره قاجار، سکههایی بود كه از نقره، طلا، نيكل و مس تهيه میشد که سکههای نقره از بقيه بيشتر رواج داشت.
1. پاپاسی (قاجار)
اگر ضربالمثلهای بالا را نشنیده باشید، حتما “یک پاپاسی نمیارزد” را شنیدهاید. پاپاسی، در اصطلاح عامیانه به پولهای خرد و کمارزشی گفته میشد که ارزش آنها برابر پشیز یا کمتر از آن بوده است.
2. شاهی (قاجار)
در ادامه بحث تاریخچه ریال ایران، به شاهی میرسیم که واحد شمارش پولی بوده که ارزش آن برابر پنجاه دینار درگذشته بود. ارزش سکههای شاهی از نوع طلا، معادل دو ریال در آن زمان بوده است.
3. قران (قاجار)
در زمان فتحعلی شاه، سکه نقره جدیدی با نام “قران” رایج شد. ارزش قران معادل یکدهم تومان و پنج عباسی یا بیست شاهی بود.
4. تومان (قاجاریه)
تومان، یک واژه ترکی ایغوری است. در دوره مغول، ده هزار دینار را معادل تومان میدانستند. ضرب تومان طلا برای اولین بار در زمان فتحعلی شاه قاجار انجام شد.
5. تولد ریال (پهلوی)
با سقوط سلسله قاجاریه، قطار تاریخچه ریال ایران به ایستگاه پایانی خود رسید. رضاخان در سال 1311، واحد پول کشور را به ریال تغییر داد. واژه ریال (به معنای شاهی) از زبان اسپانیایی و پرتغالی وام گرفته شده است. پس از انقلاب اسلامی ایران، ضرب سکههای 50 ریالی با طرحی متفاوت نسبت به ریال ایران در زمان پهلوی آغاز شد. با گذشت زمان، سکههای جدید دیگری هم ضرب شدند.
ارزش ریال در طول صدسال گذشته
ریال ایران توسط بانک مرکزی منتشر میشود و نماد فارکس آن IRR است. بهعنوانمثال، نرخ مبادله ریال ایران با دلار آمریکا بهصورت USD/IRR نشان داده میشود.
در ابتدا، ریال به پوند استرلینگ انگلیس با نرخ 59.75 ریال = 1 پوند متصل بود. همچنین در سال 1323،ریال با دلار آمریکا به نرخ 32.25 ریال = 1 دلار آمریکا معاوضه میشد. در اواخر دهه 1328، نرخ مبادله ریال با دلار آمریکا به 75.75 ریال رسید. ایران در سال 1353، مدت کوتاهی پساز اینکه ایالات متحده، استاندارد طلا را بهطورکامل کنار گذاشت (کنفرانس برتون وود)، پیوند پول خود با دلار آمریکا را (بهعنوان پشتوانه) متوقف کرد. تا اواسط سال 1377، نرخ تبدیل ریال به دلار آمریکا به بیش از 9000 ریال برای 1 دلار رسید. تاریخچه ریال ایران در تیرماه 1397 به کمترین ارزش خود در برابر دلار با نرخ تبدیل 43366.591 ریال در مقابل یک دلار رسید.
ارزش ریال، پس از انقلاب اسلامی بهشدت کاهش یافت و دهها میلیارد دلار ارز از کشور خارج شد. تورم بالا، تحریمهای ظالمانه و اقتصاد تحت کنترل دولت، همچنان به کاهش ارزش ریال ایران ادامه میدهد.
جمعبندی
تاریخچه ریال ایران نشان میدهد که واحد پول ایران تاکنون مراحل بسیار زیادی را پشت سر گذاشته است. درگذشته ایران انواع مختلفی از پولها و سکهها مانند دریک، پشیز، دینار، محمودی، چاو، صنار، عباسی، نادری و … وجود داشته است. اغلب این پولها بهصورت مسکوکات طلا، نقره یا مس ضرب میشدند. آنچه امروز از این واحدهاي ریزودرشت پولی باقیمانده است، تنها نامهای آنان است. از بین تمام این نامها، نام ریال در تاریخ ایران جاودانه شده است.